28 C
Dili
Saturday, May 18, 2024

LORON-MATE (EKLIPSE LORON) NEBE SEI AKONTESE IHA LORON 20/04/2023, KARIK DURA TO’O HORAS IDA, JELU SEI TAKA TOMAK TIMOR-LESTE

Must read

1.Historia kona ba estuda astronomia  

Tempu uluk liu, ema  primitivu sira,  iha kuriosidade atu observa fenomena sira ne’ebe akontese hale’u sira, liu-liu kona ba loro-matan nia halai, rai naroman, rai nakukun no fase fulan nian. Sira estuda ba mundo no fitun sira nia halai baseia ba deit sira nia hare ka observa ba lalehan,  iha grupo fitun sira, tempu udan monu rai no tempo koleta.  Filosofu barak mak apresenta sira nia idea kona ba sasan lalehan iha tempo ne’eba, entre filosofu sira ne’e, ida mak  filosofu Tales de Mileto (624-546 a.C.), ne’ebe kosidera katak mundu ne’e hanesan disku belar depois nakonu ho bee.

Maizumenos iha 350 a.C., Aristóteles desenvolve teoria ida no dehan katak mundo mak sai sentru ba universu no sasan lalehan sira seluk halai hale’u nia. Ideia ida ne’e bazea ba ninian observasaun ba mundu, ne’ebe mak mundu nunka halai maibe iha nia fatin deit.

Modelo geocêntrico

Tuir mai,  iha  sekulu II d.C.,  sientista husi matematika no astronomia,  Claudio Ptolomeu reforsa  pensamentu ida ne’e no nia elabora teoria ida ne’ebe ho naran  teoria Geocêntrico. Teoria geocêntrico nee dehan katak mundu fiksu iha sentru ba universu no sasan lalehan sira

seluk inklui loro-matan mak halai hale’u ba mundu, ho ninia orbita nee sirkular no velosidade ne’ebe mak la hanesan.  Estrutura ba sistema geocêntrico ne’e mak hanesan : fulan mak primeiru, tuir mai mercurio, venus, loro-matan, marte, jupiter no saturno hanesan figura iha leten. Maske sistema geocentrico ida nee aseita liu ho tempu naruk ho sekulu 14 kedas, maibe   Iha evidensia hatudu katak sistema ida nee, sei iha problema ne’ebe la konsege resolve husi cientista Ptolomeu, exemplu ba problema ida mak hanesan orbita ba planeta marte ninian la hanesan ho obaservasaun direta.

Iha sekulu XVI d.C. sientista ba astrônomia e matemátika husi polonês, Nicolau Copérnico (1473-1543), apresenta teoria ida ne’ebe mak ninian teoria ne kontra teoria modelo geocêntrico, ne’ebe ho naran modelo heliocêntrico. Iha ninian teoria heliocêntrica afirma katak mundu no planeta sira seluk mak halai hale’u loro-matan ho orbita sirkular, hanesan hatudu iha figura kraik ne’e.

Sistema heliocêntrico ne’e mos iha tempo ne’eba la aseita hanesan sientificamente. Iha sekulu XVII, Galileu e Galilei reforsa teoria heliocêntrica ida nee liu husi utiliza telescópio atu  observa  kratera sira ba fulan ninian, fase sira ba planeta venus  no hetan satélite natural ba planeta jupiter mak hanesan : Io, Ganimedes, Calixto e Europa. Maske nunee tuir mai,  astrônomo ida husi alemão  nebe ho

Modelo heliocêntric

naran Johannes Kepler utiliza dadus sira husi  astrônomo  sueco nian ho naran Tycho Brahe,  nebe koleta ho tempo naruk durante tinan 20 nia laran, too ikus orbita sirkular troka ba orbita  elíptika  ne’ebe mak konesidu ho  lei  Kepler sira. Tuir mai, sientista física husi Inglaterra,  Sir Isaac Newton, nebe  autor ba lei gravidade, halo kompleta teoria  Kepler nian,  liu-liu explikasaun kona ba orbita elíptica nia halai. Dadaun ne teoria heliocêntrico ida nee, teoria ne’ebe mak ema fiar iha mundo akademiku.  Depois tuir mai, kontribuisaun boot husi Copérnico, Galileu e Kepler, Isaac Newton (1642-1727) hodi elabora Lei da Gravitação Universal, hodi halo esplikasaun kona ba fenómenu gravidade nian no planeta sira nia halai ne’ebe antes nee seidauk iha explikasaun.

  1. Saída Mak Sistema Solar?

Sistema Solar nee mak  sasan sira ne’ebe hamutuk iha lalehan  mak hanesan planeta sira, satélite natural sira, asteroide, meteoroides no cometas sira nebe mak sira ne halai hale’u loro-matan.

sistema solar

 

Iha sistema solar loro-matan mak okupa 99,8% husi massa total no sasan sira seluk   ekivalente deit ho  0,2%. Loro-matan no sasan sira seluk iha sistema solar hola parte iha galaxia ida (grupo fitun sira), nebe ho naran  “Via-Láctea”.

  1. Mundo No Mundo Nia Halai
planeta terra

Mundu ne planeta dala tolu ne’ebe hamutuk ho planeta prinsipal sira seluk ne’ebe besik loro-matan ho nia massa 5,976X1024 Kg, ne’ebe dala ruma ho naran Planeta Azul. Mundu ida nee uniku planeta iha sistema solar nebe mak iha ahi horis no animal sira moris,  tamba iha kondisaun tolu mak permite mak hanesan: iha mundu ne iha bee, iha anin no iha temperatura nebe mak normal (ladun manas no ladun malirin). Iha mundu nian kulit ka leten (superfície) ne, bee tasi mak okupa ho 71% no  restu sira seluk okupa husi kontinente no ilhas sira.

 

 

  • Movimentu Rotasaun Ba Mundu Nian

 Movimentu Rotasaun  ba mundu ne’e mak hanesan   movimentu ida ne’ebe mundu halo ba nian rasik ou halai hale’u ba  nia an rasik, ho durasaun ka periodu lolos mak 23h, 56m e 4s, ida nee signifika katak sei  falta hela 3m e 56s  mak halo kompleta 24h. loron-loron sei falta  3m e 56s   no sura hamutuk to’o tinan ida ekivale loron 2 ou loron 3 nebe mak implika ba  fulan no halo diminuisaun ba loron iha fulan fevereiru ho deit  28 loron.

Mundu halo movimentu rotasaun ho velocidade besik 1675 km/h, ne signifika katak horas ida mundu dulas nia an distancia to’o kilometru 1675, maske mundu halai ho valor velocidade boot hanesan ne’e, maibe ita la sente tamba valor velocidade ne’e la muda (konstanta). Konsekuensia ba movimentu rotasaun mak akontese loron no kalan troka malu.

 

           

  • Movimentu Translasaun Ba Mundu Nian

Movimentu  translasaun ba mundu nian mak movimentu ida ne’ebe  mundu halo ou halai hale’u loro-matan. Mundu ne halai hale’u loro-matan ho durasaun  ka periodu laos deit ho loron 365, maibe iha mos  6 horas tan,  tamba nee mak akontese tinan bissexto, iha tinan 4 ,  ida nee signifika katak tinan ida iha restu horas 6 no too tinan 4 nee  ekivale loron ida (horas 24), ne mak implika ba fulan fevereiru akontese loron to’o 29 mas depois de tinan 4. Exemplu mak hanesan tinan 2020 iha fevereiro ne to’o loron 29 no sei akontese tan  iha tinan  tuir mai mak hanesan iha tinan 2024, 2028, 2032  hanesan ne kontinuasaun ba oin.

Movimento translação do planeta terra

Orbita ba mundu nia hale’u loro-matan ne eliptika significa loro-matan mak iha sentro dala ruma mundu halai hale’u besik no dala ruma halai hale’u dook. Mundu halai hale’u besik loro-matan nee ho naran Perigeu no ne akontese iha loron 3 fulan janeiru ho distansia 147.000 km husi mundu ba loro-matan no mundu halai hale’u dook husi loro-matan nee ho naran apogeu akontese iha loron 3 fulan julho ho distancia 152.000 km husi mundu ba loro-matan. Tuir sientista sira nia hanoin katak,  mundu ne halis  230 ba nia  eixo  rotasaun nian no  konsekuensia husi movimentu translasaun ne’e mak akontese   iha estasaun 4 iha polo sira (Norte e Sul) mak hanesan : verão ( husi  loron 21  fulan  junho  too loron 23  fulan setembro), outono ( husi  22 ou 23  fulan setembro too loron 22  fulan dezembro), inverno ( husi loron 22  fulan dezembro too loron 20  fulan março)  no primavera ( husi loron 20  fulan março  too loron 21  fulan junho.),  maibe iha linha equador ne iha estasaun rua deit mak hanesan   tempu udan no bai-loron.

Mundu nee halis ho  23.50,  ba nia eixu rotasaun nian, tamba ne mak, bainhira iha tempu verão iha hemisfério norte,  loro-matan la monu ou kontinua loron nafatin  iha polo norte, durante fulan 6 ( husi fulan abril  too fulan setembro)  nebe konesidu ho naran “Sol da Meia-Noite “ no iha polo sul akontece  kontrario, loro-matan la mosu  ho tempu nebe hanesan, fulan 6 hotu ( husi fulan outubro  too fulan  março)  nebe ho naran “A Noite Polar”.  Entaun iha tempu verão iha fulan 6 ho loron deit iha polo norte no fulan 6 ho kalan deit iha  polo sul, maibe sira nee akontese iha valor latitude ne’ebe mak maximu, bainhira valor latitude diminuisaun, tempu be loron deit ka kalan deit nee  mos diminuisaun hotu signifika kiik husi fulan 6.

  1. Eklipse Loron (Loron Mate)

   Eklipse ida akontese nee sempre sasan ida tama ou liu sasan seluk nia lalatak. Tamba nee mak bainhira  mundu hetan ou kona lalatak husi fulan, mak akontese eklipse loron (loron mate), hanesan hatudu iha figura tuir mai nee

Eclipse total e penumbra do sol

Eklipse nee  iha tipu hat mak hanesan tuir mai nee:

  1. Eclipse solar total: naroman husi loro-matan la kona mundo tamba fulan mak taka
  2. Eclipse solar parcial: naroman husi loro-matan sorin deit mak kona mundu;
  3. Eclipse solar anular: lalatak husi fulan la kona mundu tamba fulan halai hale’u dook husi  mundu ou orbita fulan nian mak halo angulo 5,2 grau relasaun ba orbita mundu no loro-matan nian
  4. Eclipse solar híbrido: eklipse ida nebe ita observa ho karateristika eklipse hotu kedas  mak primeiru akontese anula passa ba eklipse total depois to’o ikus anula fali, no ida ne’e mak sei akontese iha loron 20 fulan abaril tinan 2023 oin mai.

Eclipse loron Anula 

Eklipse  loron anula akontese , wainhira  akontese situasaun 2 mak hanesan tuir mai nee :

  1. Orbita fulan nian halo alinhamentu ba loro-matan no mundu maibe fulan halai hale’u dook husi mundu tamba nee mak penumbra deit mak kona ba mundu, mak hanesan hatudu iha figura tuir mai ne.
O sol, Terra e lua estão alinhados, mas a lua esta afastada da Terra por isso não acontece eclipse solar total apenas eclipse penumbra

 

O sol, Terra e lua estão alinhados, a lua esta aproximada da Terra por isso acontece eclipse solar totalO sol, Terra e lua estão alinhados, a lua esta aproximada da Terra por isso acontece eclipse solar total

2. Fulan nia obrita halis halo 5,20 ba orbita mundu nian hanesan indika iha figura kraik ne’ Tamba ne’e mak eklipse total ne’e sei la akontese fulan-fulan ou akontese fulan nakonu ka fulan foun, maibe tinan ida akontese minimu dala 2 no maximu dala 7 (dala 5 loron mate no dala 2 fulan mate ou dala 4 loron mate no dala 3 fulan mate)

A lua esta aproximada do planeta terra e A órbita da Lua está inclinado 5,2 ° em relação ao plano da órbita da Terra, por isso não acontece eclipse solar total nem
A lua esta aproximada do planeta terra e alinhados em relação ao plano da órbita da Terra, por isso acontece eclipse solar total e penumbra

karaterístikas balun husi eklipse total loron mak hanesan tuir mai ne’e :

  • Durante eklipse solar ida, largura ba lalatak fulan nian kona iha planeta rai sempre ki’ik husi 270km , hanesan indika iha figura sorin. Lalatak eklipse nia ne’e ho velocidade pelu-menus 34km/min  ba  leste signifika iha minutu ida (1) lalatak eklipse desloka to’o 34 km halai ba Durante eklipse solar ida, largura ba lalatak fulan nian kona iha planeta rai sempre ki’ik husi 270km , hanesan indika iha figura sorin
  • Lalatak eklipse nia ne’e ho velocidade pelu-menus 34km/min  ba  leste signifika iha minutu ida (1) lalatak eklipse desloka to’o 34 km halai ba leste, tamba ne mak eklipse ida ho nia durasaun maximu mak  7,5min
  • Distancia ba eklipse parcial husi sorin ba sorin besik 3000 km, hanesan indika iha figura leten.

 

Imagens reais de eclipses solares:

eclipse solar no dia 14/12/2020 sudoeste da Argentina

Eclipse total do sol em 09/03/2016 direto da indonésia

  1. Eklipse Loron Neebe Sei Akontese Iha Loron 20 Fulan Abril Tinan 2023  

 Eklipse Loron Híbrido

Eklipse loron híbrido  ne’e akumula hotu karakterístika husi eklipse ida hanesan primeiro eklipse anula depois pasa ba eklipse total too ikus ba fali eklipse anula.

Eklipse loron hídrios ne’ebe sei akontese iha loron 20 fulan abril tinan 2023 mai, sei akontese iha nasaun tolu mak hanesan : Australia, Timor-Leste no Indonesia, hanesan hatudu iha mapa kraik ne’e.

O eclipse total vai acontecer nos 3 países: Austrália, Timor-Leste e indonésia

Iha Timor Leste, sei akontese eklipse ho tipu rua mak hanesan eklipse loron total no eklipse loron penumbra

Eklipse loron total ne sei akontese iha fatin balun husi município 4 mak hanesan município Baucau, municípios manatuto, municípios Lautem e municípios Viqueque

Eklipse loron penumbra sei akotese ba município hotu iha timor-leste hanesan indikaiha imajen iha imajen Tuir mai neee’e

mapa  ba eklipse solar total no penumbra  ne’ebe sei akontese iha loron 20  fulan abril tinan  2023 iha Timor-Leste

O eklipse total akontese  iha    municípios 4 (Baucau, Manatuto, Lospalos e Viqueque)

– Iha município lospalos e Viqueque eclipse total akontese   iha posto administrativo hotu

 iha município Baucau eklipse total akontese  iha  posto administrativu rua mak hanesan   Baugia e Quelicai

– Iha município Manatuto eklipse total akontese  iha suco ida deit, suku nee ho naran  “suku Aubean”  ne’ebe hola parte  ba ponto administrativo Natarbora

Tabela tuir mai ne’e, bele hare fatin balun iha município 4 ne’ebe sei akontese eklipse loron total e eclipse loron penumbra  ho durasaun ou tempo nebe la hanesan.

  1. Efeitu Sira Husi Eklipse Loron Total

Efeitu principal sira husi eklipse solar total mak hanesan tuir mai ne ;

  1. Halo Matan Moras Ou Kanek

Wainhira ita hare diretamente ba eklispe  loron total depois la uza protesaun (oklu) ruma , naroman loron ho tipu radiasaun ultravioleta fasil los atu tama ita nia matan no to’o  retina, bele provoka hakanek.  Tamba nee mak  unika maneira atu halo observasaun direta ba eklipse ba loron mak tenke usa okulus ho nia lente rasik ou teleskopiu ho fitro nebe diak. Tamba ne’e mak babain, eklipse total ne’e akontese iha nasaun ida, governo ka intituisaun relevante sira iha nasaun refere, kria kondisaun ka fasilita ema sira ne’ebe iha interese atu hare ka observa direta eklipse total ne’e

2. Redusaun Ba Temperatura

Wainhira fulan impede naroman ka radiasaun husi loro-matan mai iha mundu, akontese temperatura tun lalais los. Baseia ba ideia husi cientista ba instrumentu nian, Denis Reuter, dehan katak  wainhira akontese eklipse ida halo temperatura tun to’o 100°C kada horas ida konta husi inicio akontesimento. Ne’e signifika katak karik eklipse loron total ne’e ho durasaun horas ida (1), temperatura sei tun to’o 1000 Celcius, imagina iha Timor-Leste temperatura mínima ne’e 200Celcius no maxiama 350 Celcius mak eklipse dura to’o horas ida, temperatura sei tun no temperatura valor sai negativa porvolta 65 hanesan ne’e,  entaun jelo bele taka tomak iha ita nian rai Timor-Leste.

Maske nune’e ita presija hatene katak, durasaun ka tempu ba eklipse total ne’e nunka boot liu to’o 7 minustos no 58 segundos iha fatin sentro eklispe nian (tempu ba eklipse parcial bele liu horas 3). Temperatura ba eklipse penumbra mos diminui maibe ho persentajen ki’ik, porvolta entre 30C too 50C. Ho redusaun temperatura no falta naroman husi loro-matan mai iha mundu ne’e mos fo impaktu seluk  mai iha rai mak hanesan halo  mudansa humidade no presaun ba atmosfera nian. Efeitu seluk mak hanesan organisasaun NASA dehan katak, resultado ba ekplise loro-matan nian fo sai katak animal sira barak mak tauk ka hakfodak no muda sira nia komportamentu.

  1. Eklipse Ba Loron Nebe Sei Akontese Futuru 

Tabela tuir mai ne data no tipu   eklipse nian nebe sei akontese entre tinan   2023 to’o 2030

NO DATA TIPO DE ECLIPSE
1 20 de abril de 2023 Eclipse Híbrido
2 14 de outubro de 2023 Eclipse Anular
3 02 de abril de 2024 Eclipse Total
4 02 de outubro de 2024 Eclipse Anular
5 29 de março de 2025 Eclipse Parcial
6 21 de setembro de 2025 Eclipse Parcial
7 17 de fevereiro de 2026 Eclipse Anular
8 12 de agosto de 2026 Eclipse Total
9 06 de fevereiro de 2027 Eclipse Anular
10 02 de agosto de 2027 Eclipse Total
11 26 de janeiro de 2028 Eclipse Anular
12 22 de julho de 2028 Eclipse Total
13 14 de janeiro de 2029 Eclipse Parcial
14 12 de junho de 2029 Eclipse Parcial
15 11 de julho de 2029 Eclipse Parcial
16 05 de dezembro de 2029 Eclipse Parcial
17 01 de junho de 2030 Eclipse Anular
18 25 de novembro de 2030 Eclipse Total

 

  1. Referências Bibliográficas
  1. https://www.timeanddate.com/eclipse/map/2023-april-20
  1. https://www.iag.usp.br/astronomia/livros-e-apostilas
  2. https://olhardigital.com.br/2022/07/18/ciencia-e-espaco/eclipse-lunar-total-aponta-mudancas-de-temperatura-na-lua/
  3. ASIMOV, Isaac. Coleção Fronteiras do Universo. São Paulo. Editora Abril. 1989. 1ª Edição.
  4. GLEISER, A dança do Universo: dos mitos de Criação ao Big Bang. São Paulo. Editora Companhia das Letras. 1997. 1ª Edição.
  5. GLEISER, Marcelo. O fimda Terra e do Céu: O Apocalipse na Ciência e na Religião. São Paulo. Editora Companhia das Letras. 2001. 1ª Edição.
  6. Young & Freedman, “ física I,” Mecânica” , 12ª edição, Sonia Midori Yamamoto, 2009.
  7. HALLIDAY, David; RESNICK, Robert; WALKER, Jearl. Fundamentos da física – vol. 4. 9. ed. Rio de Janeiro: Editora LTC, 2014.
  8. Marcelo alonso e Edward J. Fin , “ Física ”, Maria Alice Gomes da Costa, 1992.
  9. SERWAY, Raymond A.; JEWEET JR., John W. Física para cientistas e engenheiros – vol. 1: mecânica. 8. ed. São Paulo: Cengage Learning, 2012.
  10. Tipler, Paulo, “física”, física moderna, volume 3, física para engenharia, 6ª Edição, márcia Russman Gallas, 2009

 

 

Elabora husi:

Julião da costa belo, M.Sc (Docente Física, UCT)

Nu.Tlfn.: 78508468

Hetan apoio husi :

Patrícia da cunha (Docente Física, UCT)

Nu.Tlfn.: 75785041

Dra. Graziela Lunardi (Diretora da escola de educação, UCT)

Nu.Tlfn.: 78325031

 

- Advertisement -spot_img

More articles

LEAVE A REPLY

Please enter your comment!
Please enter your name here

- Advertisement -spot_img

Latest article