
Iha mundu ida ne’ebé maka algoritmu sira forma opiniaun sira no tempu estremu sai maka’as liután, jornalizmu hasoru dezafiu no responsabilidade foun sira. Entre deepfakes no dezastre naturál sira, jornalista sira buka atu liga pontu sira, fó sai ho loloos no inspira mudansa. Iha Konferénsia Mundiál Jornalista sira nian 2025, diskusaun sira hala’o kona-ba oinsá intelijénsia artifisiál bele sai aliadu ida — ka ameasa ida — iha era ida ne’ebé muda.
Jornalizmu nunka sai knaar ida ne’ebé fasil. Liu fali fonte informasaun ba públiku, ida-ne’e sai hanesan forsa motriz ba progresu. Iha era intelijénsia artifisiál no mudansa klimátika, papél jornalista sira nian sai krusiál liután.
Konferénsia Mundiál Jornalista sira nian 2025 (WJC2025), ne’ebé hala’o hosi loron 31 fulan-Marsu to’o loron 4 fulan-Abril iha Koreia-Súl, ho objetivu atu destaka importánsia hosi jornalizmu hodi rezolve kestaun sira klimátiku nian no potensiál hosi intelijénsia artifisiál (IA) hanesan aliadu ida hosi jornalizmu ho kualidade. Jornalista liu 63 husi nasaun 52 mak partisipa iha eventu ne’e.
Organiza tinan-tinan dezde 2013 hosi Asosiasaun Jornalista sira Koreia nian (JAK), konferénsia ida-ne’e hanesan espasu ida ba profisionál komunikasaun sira hosi parte oioin iha mundu atu hasoru malu no fahe ideia sira.
Iha Timor-Leste, dezafiu prinsipál sira ne’ebé jornalista sira hasoru kontinua mak atake ba liberdade imprensa, auto-sensura, saláriu ki’ik ne’ebé la kobre sasán esensiál sira, no falta formasaun ne’ebé adekuadu. Hatutan tan ba ida-ne’e, hanesan iha Koreia-Súl, maka falta jornalizmu ne’ebé kle’an.
“Ita moris iha era mídia sosiál nian no buat hotu lalais tebes.Ita iha tempu uitoan de’it atu halo jornalizmu kle’an,” rekoñese prezidente asosiasaun nian, Park Jong Hyun. Mudansa sira husi era dijitál no IA aprezenta dezafiu foun sira ba jornalizmu iha mundu tomak.
AI: ferramenta ka ameasa iha sala redasaun?
Intelijénsia artifisiál, ho ezemplu sira hanesan OpenAI nia ChatGPT no Xina nia DeepSeek, uza barak ona iha setór oioin — inklui jornalizmu. Hanesan Yin Chao, jornalista ida iha China Daily, hatudu, IA bele sai instrumentu ida ne’ebé maka’as, bainhira de’it uza ho étika no responsabilidade.
Iha jornalizmu, IA bele halo serbisu sai efisiente liu: bele transkrita lalais entrevista sira, analiza volume boot dadus no dokumentu sira, hasai ideia xave sira, sujere títulu no ângulu sira, no adapta konteúdu ba leitór sira-nia preferénsia.
Ida-ne’e maka oinsá Agnes Theodora husi Indonézia nia Kompas Daily uza AI iha nia moris loroloron. Haree ba natureza urjente jornalizmu nian, nia fiar katak teknolojia bele ajuda profisionál sira serbisu ho efetivu liután.
Iha nivel institusionál, jornál Kompas foin lalais ne’e hahú uza IA hodi kria artigu esplikativu sira no halibur konteúdu sira hosi sumáriu sira hosi artigu sira ne’ebé publika ona antes. Inisiativa ne’e atrai ona leitór barak.
Hwang Seok-há husi Busan Daily News iha Koreia-Súl fila ba AI hodi halo kobertura ba jogu baseball ida — ritmu foun ida ba nia — no konsege komprende sigla estatístika sira iha Inglés ho tulun husi teknolojia.
Yun Ji Ro, diretora hosi grupu NEXT, ho nia ekipa uza ChatGPT, videokonferénsia no folha de cálculo kolaborativu Google nian hodi hala’o peskiza preliminár no relatóriu sira kona-ba COP29, ne’ebé foka ba mudansa klimátika iha Ázia Sentrál no iha Káukazu.
Iha Xina, AI ajuda rezolve kazu naok ida iha de’it minutu 10 liuhosi analiza dadus no buka tuir osan.
Maibé kazu polémiku ida mosu mós iha Xina: artista ida nia lian uza iha livru audio sira lahó nia autorizasaun. Yin Chao rekoñese katak iha desvantajen sira bainhira uza IA, liuliu bainhira jornalista sira sai dependente liu ba teknolojia, hodi halai risku atu habelar dadus ne’ebé antigu ka sala.
Tanba ne’e, Agnes Theodora kontinua hakerek no edita manualmente, liuliu bainhira trata tópiku sira ne’ebé sensivel ka sira ne’ebé liga ba kontestu lokál. “Ida-ne’e esensiál katak jornalista sira kuidadu ho intelejénsia artifisiál, tanba teknolojia ida-ne’e dalaruma bele hamosu informasaun ne’ebé laloos ka halusinasaun sira.”
Yin Chao mós fó avizu kona-ba infrasaun direitu autór nian tanba IA bele asesu ba konteúdu protejidu, inklui materiál jornalístiku. Iha Türkiye, durante kampaña eleitorál 2023, vídeo manipuladu ida dezakredita kandidatu oioin — ezemplu ida kona-ba perigu deepfakes nian. “Indústria jornalizmu nian tenke uza IA ho kuidadu, hodi asegura ezatidaun hosi konteúdu no proteje direitu ba informasaun no privasidade,” Yin Chao hatete.
Hwang Seok-ha hanoin hikas kazu New York Times nian, ne’ebé kesar OpenAI tanba uza sala artigu sira iha formasaun AI nian. Iha Koreia-Súl, Asosiasaun Jornál nian propoin ona mudansa lejislativa sira hodi proteje konteúdu jornalístiku.
Tuir Hwang, enkuadramentu legál ida ne’ebé garante kompensasaun ne’ebé justu maka esensiál. “Laiha garantia legál ne’ebé klaru, iha risku boot atu kompromete sustentabilidade jornalizmu nian,” nia realsa. (Source: media Diligente)


